Η εικόνα, τραβηγμένη στη σημερινή Ουκρανία, ήταν για δεκαετίες γνωστή λανθασμένα ως «Ο Τελευταίος Εβραίος στη Βίννιτσα» και περιβαλλόταν από μυστήριο. Ο Γερμανός ιστορικός που ζει στις ΗΠΑ, Γιούργκεν Ματέους, αφιέρωσε χρόνια στην έρευνα και, με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης, ισχυρίζεται πλέον ότι έχει ταυτοποιήσει τον δράστη της σφαγής.

Η ταυτότητα της σφαγής των Ναζί στο Μπερντίχιβ

Σύμφωνα με τα ευρήματά του, που δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Zeitschrift für Geschichtswissenschaft (Journal of Historical Studies), η σφαγή πραγματοποιήθηκε στις 28 Ιουλίου 1941, πιθανότατα νωρίς το απόγευμα, στην ακρόπολη του Μπερντίχιβ. Η πόλη ήταν για αιώνες ένα ζωντανό κέντρο της εβραϊκής ζωής, 150 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιέβου και περίπου 90 χιλιόμετρα βόρεια από τη σημερινή Βίννιτσα, η οποία παλαιότερα είχε λανθασμένα θεωρηθεί ως τόπος των γεγονότων.

Η ομάδα Einsatzgruppe C, μία από τις κινητές μονάδες που αναπτύχθηκαν στη νεοκατακτημένη Σοβιετική Ένωση, είχε αναλάβει τον καθαρισμό της περιοχής από «Εβραίους και αντάρτες» λίγες ημέρες πριν από την επίσκεψη του Αδόλφου Χίτλερ. Μεταξύ των δραστών ήταν και ο Τζάκομπους Όνεν, καθηγητής γαλλικών, αγγλικών και γυμναστικής, γεννημένος το 1906 στο γερμανικό χωριό Τίχελβαρφ κοντά στα σύνορα με την Ολλανδία.

Η έρευνα του Ματέους συνδύασε παραδοσιακή αρχειοθέτηση, τυχαία ευρήματα, πληροφορίες από συναδέλφους και τη συνεργασία με εθελοντές του οργάνου δημοσιογραφίας Bellingcat. Η τεχνητή νοημοσύνη βοήθησε στον εντοπισμό του Όνεν μέσω ανάλυσης φωτογραφιών. Η αρχική έρευνα είχε ήδη αποκαλύψει ημερομηνία, τόπο και τη μονάδα που συμμετείχε στη σφαγή, προκαλώντας κάλυψη από γερμανικά μέσα. Ένας αναγνώστης υπέδειξε ότι ο εκτελεστής θα μπορούσε να είναι ο θείος της συζύγου του, ο Όνεν, βασιζόμενος σε οικογενειακή αλληλογραφία. Παρά τη δυσκολία λόγω της παλαιότητας της φωτογραφίας, η ομοιότητα με το άτομο στις οικογενειακές φωτογραφίες και τα πολυάριθμα τεκμήρια οδήγησαν τον Ματθαούς να δημοσιεύσει την έρευνα.

Ο Όνεν είχε ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα πριν από την άνοδο του Χίτλερ το 1933 και προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια. Παρά τη συμμετοχή του σε σφαγές, ποτέ δεν προήχθη πέρα από χαμηλό βαθμό και σκοτώθηκε στη μάχη τον Αύγουστο του 1943.

Οι φωτογραφίες από το Μπερντίχιβ θεωρούνται «τροπαιοθήκες» από τις σφαγές αμάχων, ενώ από τους περίπου 20.000 Εβραίους της πόλης το 1941, μόλις 15 παρέμειναν στις αρχές του 1944. Οι μαζικές εκτελέσεις συνεχίστηκαν μέχρι την τελευταία μέρα της γερμανικής κατοχής στην Ανατολή. Ο Ματέους τονίζει τη σημασία της φωτογραφίας, ισχυριζόμενος ότι δείχνει άμεσα την αντιπαράθεση μεταξύ εκτελεστή και θύματος, αποκαλύπτοντας ότι οι Γερμανοί στο μέτωπο γνώριζαν την εξόντωση των Εβραίων. Παράλληλα, η έρευνά του συνεχίζεται για την ταυτότητα του άνδρα που γονατίζει, με συνεργασία Ουκρανού συναδέλφου και αρχεία της σοβιετικής εποχής.

Η τεχνητή νοημοσύνη αναμένεται να συμβάλει και στη συνέχεια της έρευνας, ενώ παραμένει δύσκολη η ταυτοποίηση των θυμάτων της Ανατολής, καθώς η πλειοψηφία παραμένει ανώνυμη μετά από οκτώ δεκαετίες, όπως επεσήμανε ο ιστορικός.